Αν σας ζητήσω να μου αναφέρετε κάποια θετική και ευχάριστη απεικόνιση ανθρώπου σε Χολιγουντιανή ταινία που να είναι ανάπηρος, ίσως δυσκολευτείτε. Βλέπετε, η βιομηχανία του κινηματογράφου, ειδικά η αμερικάνικη που επικρατεί παγκοσμίως, φροντίζει από τη μία να μην περνά στιγματιστικά μηνύματα για τους ανάπηρους, χωρίς όμως να αποτυπώνει τις ιστορίες τους με θετικό ή όμορφο τρόπο. Κάπως έτσι, οι περισσότεροι ρόλοι ΑμεΑ καταλήγουν να είναι καρικατούρες κακών, ή να είναι βουτηγμένοι στην κατάθλιψη, χωρίς να προσπαθούν να αποδώσουν με ειλικρινή τρόπο την προσωπικότητα και τις εμπειρίες ενός ατόμου με κάποια βλάβη συνολικά.
της Νάνσυ Παναγουλοπούλου – Δημοσιογράφος
Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή…
Απαρχές του Αμερικάνικου κινηματογράφου και Hays Code…
Πηγαίνοντας πίσω στις απαρχές του κινηματογράφου, ακόμη και οι λιγότερο σινεφίλ από εμάς θα γνωρίζουν ότι δεν υπήρχε ήχος ή τουλάχιστον ήχος καλής ποιότητας, οπότε ο κινηματογράφος χρησιμοποιούσε μόνο το μέσο της εικόνας για να διασκεδάσει το κοινό του.
Έτσι, συναισθήματα όπως χαρά, λύπη, αγανάκτηση, φόβος, θυμός, πήγαζαν μόνο από τα γεγονότα που λάμβαναν χώρα στην οθόνη.
Αυτό με τη σειρά του, οδηγούσε στην αναπαραγωγή στερεοτύπων όπως ο «όμορφος» καλός και ο «άσχημος» κακός, αντικατοπτρίζοντας Μεσαιωνικές και Αρχαίες αντιλήψεις για τη ταύτιση της εξωτερικής εμφάνισης με τον χαρακτήρα. Συγκεκριμένα στην δεύτερη κατηγορία, αυτήν του άσχημου κακού, δεν άργησαν να προστεθούν και τα άτομα με εμφανείς βλάβες, η εξωτερική εμφάνιση των οποίων σε μια κοινωνία ακόμη λιγότερο συνηθισμένη και «ανεκτική» στο οτιδήποτε διαφορετικό από τη δικιά μας, τα καθιστούσε άσχημα, ύπουλα και τερατώδη, δίνοντάς τους κυριολεκτικά τον ρόλο των «τεράτων» που απειλούν τους καλούς ήρωες της ταινίας.
Δεν είναι ένα ακόμη φεστιβάλ… είναι το NEVRONAS FEStival!
Οι ελάχιστες προσπάθειες να φανούν αυτά τα τέρατα ως κάτι άλλο ήρθαν ως απόπειρες να κάνουν το κοινό να λυπηθεί τον εκάστοτε ανάπηρο, ώστε τουλάχιστον να μην αποτελεί μια φιγούρα του Κακού στις ταινίες. Αναφορικά με τις ψυχικές αναπηρίες, δεν έγινε καμιά προσπάθεια να αλλάξει η εικόνα τους. Μέχρι σήμερα, οι μεγάλες ταινίες που προσπαθούν να αποδομήσουν την αρνητική εικόνα των ατόμων με κάποια ψυχοπαθολογία είναι ελάχιστες. Αντίθετα οι περισσότερες δημοφιλείς ταινίες με αυτά τα άτομα συνεχίζουν να ερμηνεύουν την κάθε ψυχική πάθηση ως «τρέλα» και «παράνοια» που είναι επικίνδυνες και σχεδόν μεταδοτικές.
Το Hays Code ήταν ο ηθικός κώδικας που καθόριζε τι επιτρεπόταν στον Αμερικάνικο (και συχνά παγκόσμιο) κινηματογράφο από τα μέσα του 1930 ως τα μέσα του 1960 (!). Σύμφωνα με αυτόν τον κανόνα, μεταξύ άλλων, οι καλοί έπαιρναν το happy end, ενώ οι κακοί κατέληγαν βαθιά δυστυχισμένοι, νεκροί ή στην φυλακή. Έτσι λοιπόν, δύσκολα θα έβλεπε κανείς ένα άτομο με βλάβη να απολαμβάνει τη ζωή του, κάτι που δίχως άλλο συντέλεσε στη διαστρεβλωμένη εικόνα του κοινού για τις βλάβες και φυσικά στην αναπηρία ως έναν κοινωνικό περιορισμό.
Η αναπηρία στον κινηματογράφο σήμερα…
Αν και χρονικά τουλάχιστον έχουμε απομακρυνθεί αρκετά από τις αντιλήψεις που ταυτίζουν την όποια μη-συνηθισμένη εμφάνιση με τον κακό χαρακτήρα ενός ατόμου, πρακτικά στις περισσότερες ταινίες του Χόλιγουντ μοιάζει σαν να μην πέρασε μια μέρα.
Η όποια βλάβη δίνει επιπλέον χαρακτηριστικά στην προσωπικότητα ενός χαρακτήρα όπως πικρία και έλλειψη εμπιστοσύνης στο σύστημα, στοιχεία που φαινομενικά είναι ρεαλιστικά. Άλλωστε τί είναι η αναπηρία παρά η αποτυχία της κοινωνίας να συμπεριλάβει τα άτομα με βλάβες στο σύνολό της; Η πικρία και η έλλειψη εμπιστοσύνης εκφράζεται τυπικά με δύο τρόπους στον κινηματογράφο, ανάλογα το είδος της βλάβης του ατόμου.
Η σωματική βλάβη ως παραίτηση από τη ζωή και αντικείμενο λύπησης…
Η σωματική βλάβη στον κινηματογράφο, αποτυπώνεται συνήθως με κάποια κινητική αναπηρία, συνήθως με αμαξίδιο. Τις λίγες φορές που άτομα με προβλήματα όρασης, ακοής ή κάτι άλλο θα βρεθούν στις οθόνες μας, θα έχουν κάποιο βοηθητικό ρόλο, μετρώντας ελάχιστα λεπτά με λιγοστές γραμμές διαλόγου.
Οι ιστορίες των χρηστών αμαξιδίου λοιπόν, είναι ιστορίες πόνου, απόρριψης, λύπησης και φυσικά παραίτησης από τη ζωή. Οι μόνες στιγμές ανακούφισης και χαράς έρχονται χάρη σε ένα άλλο άτομο, χωρίς βλάβες, που αναλαμβάνει το ρόλο του φροντιστή ή και του άλλου του μισού.
Το πρόβλημα με την Τηλεοπτική Εκπροσώπηση του Αυτισμού
Όταν ένας ανάπηρος μένει «μόνος με τις σκέψεις του» ακόμη και αν καλείται να κάνει κάποια δουλειά ή να διασκεδάσει χωρίς «παρέα»-επίβλεψη από μη-ανάπηρο, ερμηνεύονται ως επικίνδυνες για τον ίδιο του τον εαυτό. Εμμέσως πλην σαφώς, το μήνυμα που περνούν οι μεγάλες Χολιγουντιανές ταινίες είναι ότι η ζωή ενός ατόμου με σωματική βλάβη δεν είναι κάτι άλλο από έναν Γολγοθά, με μόνη λύτρωση τον θάνατο, χωρίς να μένει χώρος για φίλους, οικογένεια, καριέρα ή οτιδήποτε άλλο. Ακόμη και στην ταινία της εικόνας (Me Before You- μην τη δείτε) αν και ο έρωτας μοιάζει να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο, η θλίψη και η απαξίωση της ζωής είναι το κύριο μοτίβο της.
Η ψυχική βλάβη ως το υπέρτατο κακό…
Ειδική μνεία αξίζουν οι ψυχικές βλάβες, οι οποίες αναίσχυντα συνεχίζουν να ερμηνεύονται ως κακές, δόλιες, ή το λιγότερο ντροπιαστικές από τις ταινίες μεγάλου budget.
Άτομα με ψυχικές παθήσεις πρωταγωνιστούν σε ταινίες τρόμου και αγωνίας ως οι «κακοί» ενώ τις ελάχιστες φορές που η εμφάνισή τους δεν αποπνέει φόβο και απελπισία είναι όταν βρίσκονται σε καταστολή και δεν μπορούν να βλάψουν κάποιον.
Αξίζει τέλος να σημειωθεί πως οι ηθοποιοί που ενσαρκώνουν τα ΑμεΑ σε ταινίες μεγάλων παραγωγών δεν έχουν κάποια βλάβη. Έτσι, οι μη-ανάπηροι ηθοποιοί «φοράνε» τη βλάβη είτε με κάποιο ιατρικό βοήθημα ή τη βοήθεια εφέ, είτε με την προσπάθεια να «μπουν στο μυαλό κάποιου με ψυχική ασθένεια».
Φαινομενικά, ίσως αυτό να μη μοιάζει κακό, αν αναλογιστεί όμως κανείς το πλήθος των ηθοποιών με αναπηρία που μένουν άνεργοι αφού τους στερείται η ευκαιρία να παίξουν τους ελάχιστους ρόλους για τους οποίους πληρούν τις προϋποθέσεις, ίσως γίνει αντιληπτό το πόσο ζοφερό ήταν και παραμένει το τοπίο του κινηματογράφου για το κοινό αλλά και για τους ηθοποιούς.
Γράφει: η Νάνσυ Παναγουλοπούλου – Δημοσιογράφος
Επιμέλεια: Πόπη Μάλεση – B.A, M.A Psychology
