«Άρον τον κράββατόν σου και περιπάτει*… Όταν η σωματική στέρηση κτίζει αισιόδοξα τη δύναμη του θάρρους.»
Πρίν από την σπουδαία αυτή ευαγγελική περικοπή ας δούμε την δική μας μυθολογική εκκίνηση.
της Αγγελικής Κομποχόλη – Φιλόλογος – Δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών
Ήταν ο «σημαδεμένος» των θεών, ο χωλός, πάνω του όμως στηρίχθηκε το πνεύμα και αποθεώθηκε. Ήταν ο Ήφαιστος, ο δοξασμένος για την τέχνη του θεός, ο ακούραστος ουράνιος εργάτης, που μία γονεϊκή μοίρα, ανέλπιστη, οργής, τον οδήγησε στην σωματική υστέρηση, στην αναπηρία. Οι μύθοι ζωγράφισαν δυσοίωνα το ξεκίνημα της ζωής του και περιέγραψαν τη γέννησή του όχι ως προϊόν αγάπης, αλλά ως καρπό αντιπαράθεσης ανάμεσα σε δύο δυνατούς γονείς, τον Δία και την Ήρα. Ήταν ο πρώτος γιος των ύπατων θεών, κατά άλλους ο υστερότοκος, ο παραμορφωμένος, αυτός που η μητέρα του, γεμάτη ντροπή για το κύημά της, την ασχήμια του, τον εκσφενδόνισε από τον Όλυμπο.
Ο Σωκράτης ετυμολογώντας το όνομά του τον χαρακτήρισε γενναίο και τον περιέγραψε ως τον βαθύ γνώστη του φωτός, κυριολεκτικά και μεταφορικά, ερμηνεύοντας τον σίδηρο που ο «αμφιγύης» θεός σφυρηλατούσε σαν μία απεικόνιση της ψυχής που ασκείται και εξελίσσεται μέσα από τις δοκιμασίες της.
Ποτέ άλλοτε στη παγκόσμια σκέψη η σωματική ατέλεια δεν εξυψώθηκε τόσο έντεχνα, ώστε να γίνει αναπόσπαστο κομμάτι και προϋπόθεση της απόλυτης τελειότητας, όπως αυτή ενυπάρχει σε κάθε έννοια θείου. Και ποτέ άλλοτε η ηθική υπεροχή, όπως αυτή εκπροσωπήθηκε από τον Ήφαιστο, δεν υπερκάλυψε τη σωματική αρτιότητα αναβαπτίζοντας την σε μία νέα πνευματική ομορφιά. Μία ομορφιά που αποκαλύφθηκε σε όλο το συγχωρητικό της μεγαλείο στην κίνηση του θεού να κατασκευάσει για τη μητέρα του, που τον αρνήθηκε, τον ωραιότερο θρόνο. Ένα αριστούργημα τέχνης, χάριν του οποίου η Ήρα ονομάστηκε «χρυσόθρονη».
Μία αλληγορία μύθου, ρηξικέλευθη, απέναντι σε αυτό που φοβίζει και χαρακτηρίζεται σωματικά ανεπαρκές, εκεί όπου η σωματική υστέρηση αναπληρώνεται –φροντιστικά- από μία ενδυνάμωση του πνεύματος που στο τέλος την καταργεί. Γιατί ο Ήφαιστος δεν αποτυπώθηκε στην παγκόσμια σκέψη ως ο σακάτης θεός, αλλά ως ο μεγάλος τεχνίτης, ο οποίος σμιλεύει στο αμόνι του την αρμονία και το κάλλος.
Η ίδια αυτή σκέψη, του πάσχοντος- σε σωματική αδυναμία- θεού, δεν περιορίσθηκε μόνο στον χώρο των Ολυμπίων, αλλά αναπαράχθηκε και σε άλλους μύθους, με κατώτερες θεϊκές μορφές, που δεν υστερούσαν όμως σε δύναμη και μεγαλείο ψυχής. Μια τέτοια χαρακτηριστική παράδοση είναι αυτή του Κένταυρου Χείρωνα, του μεγάλου θεραπευτή, η άλογη σωματική δυσμορφία του οποίου (μορφής παρέκκλισης κι αυτή από την ιδεώδη σωματική αναλογία) γίνεται αιτία για άλλη μία θεαματική μυθική εγκατάλειψη, από μητέρα νύμφη αυτήν τη φορά, και ταυτόχρονα το εφαλτήριο της δικής του πνευματικής και ψυχικής ανύψωσης μέσα από την κατανόηση του πόνου. Ενός πόνου που ξεφεύγει από το στάδιο του οικτιρμού για τη σωματική ανημπόρια και γίνεται προϋπόθεση κατανόησης της αδυναμίας του άλλου, ίαση και φροντίδα. Αυτό που κάτω από άλλες συνθήκες θεωρείται δύσμορφο, χωλό, ενδεχομένως και αποκρουστικό, εξαγιάζεται μέσα από τη δύναμη της λαμπερής καλοσύνης, της ανώτερης ομορφιάς, που το αναπληρώνει κι εκ νέου, σεμνά, το ωραιοποιεί. Μία συμβολική που η έντεχνη λόγια σκέψη όχι μόνο δεν απαρνήθηκε, αλλά αντίθετα ανέδειξε στα πνευματικά δημιουργήματά της και αιώνες μετά.
Ο Κουασιμόδος, ο κύριος πρωταγωνιστής της Παναγίας των Παρισίων του Victor Hugo, και ο Άνθρωπος Ελέφαντας του Bernard Pomerance αποτελούν τα πιο ισχυρά παραδείγματα: η δύναμη του ηθικού κάλλους που λάμπει και εκμηδενίζει την παντελή έλλειψη του σωματικού.
Η ίδια αυτή λογική, αντιθετική στη ρίζα της, διεισδύει και στη λαϊκή σκέψη δίνοντας διαχρονικά το μέτρο της φιλεύσπλαγχνης ανθρωπιστικής ματιάς. Πολύ συχνά στο μαγικό παραμύθι, η σωματική βλάβη εξισορροπείται από τις ιδιαίτερες ικανότητες.
Οι τυφλοί, οι κουτσοί, οι μονόφθαλμοι, οι τρελλοί αναδεικνύονται σε μαγικούς παραμυθιακούς βοηθούς, καθώς είναι αυτοί που βρίσκουν τον χαμένο θησαυρό ή συμβάλλουν αποφασιστικά στη λύση του προβλήματος του ήρωα. Όχι σπάνια κερδίζουν γίγαντες και δεν είναι λίγες οι περιγραφές που ο αφόρητα άσχημος, το τέρας, αποκαλύπτεται να είναι το πιο καλό και ωραίο (μαγεμένο) βασιλόπουλο που η Πεντάμορφη ελευθερώνει, ακριβώς γιατί διακρίνει την ηθική ωραιότητά του κι αυτήν ερωτεύεται.
Υπάρχει όμως και το ιστορικό ανάλογο.
Στρέφοντας το βλέμμα μας στο παρελθόν συναντούμε την ηρωική μορφή του Αγησίλαου, του ελεήμονος βασιλέως της Σπάρτης, για τον οποίον αρχαίες πηγές μαρτυρούν χωλότητα ή τον Επίκτητο, τον μεγάλο σοφό, ο οποίος ανέχτηκε κι επέτρεψε, δούλος ο ίδιος, το προσωπικό σωματικό βασανιστήριο και «σακάτεμα» ως ένδειξη περιφρόνησης του εξουσιαστικά ισχυρού.
Είναι γνωστή η ιστορία του με τον Επαφρόδιτο, τον κύριό του, ο οποίος σφίγγοντας σε μάγγανο το πόδι του, για να ελέγξει τη στωικότητά του, κατόρθωσε να τού το καταστρέψει ολοκληρωτικά για να εισπράξει την αποστομωτικά ήρεμη απάντηση του Επίκτητου: «Δεν σού είπα ότι θα μου το σπάσεις;». Η επιλογή αυτή, η συνειδητή δηλαδή απώλεια της σωματικής αρτιμέλειας συνώνυμη της ηθικής και ψυχικής αντίστασης, απαντάται στην ιστορία της ανθρωπότητας σε όλες τις περιπτώσεις ανθρώπων που μαρτυρούν και θυσιάζουν το σώμα – και την πλήρη ακεραιότητά του-για την υπεράσπιση των υψηλών ιδανικών ελευθερίας για τα οποία αγωνίζονται, τις περισσότερες φορές ένα βήμα πριν τον θάνατο. Αυτή όμως είναι η ακραία εκδοχή. Γιατί στις πιο ήπιες περιπτώσεις υπάρχει πάντα το πρότυπο ενός ανθρώπου που χάνει ένα πολύτιμο αισθητήριο όργανο ή σωματικό μέλος και παρ’ όλα ταύτα έχει τη δύναμη και το σθένος να αγωνίζεται κόντρα στην πιο άνιση αντιξοότητα που του επεφύλαξε η ζωή.
Το παράδειγμα της Άννας Σάλλιβαν και της τυφλοκωφής μαθήτριάς της Έλεν Κέλλερ αποτελεί στους νεώτερους χρόνους την πιο θεαματική απόδειξη πως το σωματικό «λειψό» δεν αναιρεί την αξία. Όπως άλλωστε η ίδια η Κέλερ είχε πει, «παρ’ όλο που ο κόσμος είναι γεμάτος πόνο είναι επίσης γεμάτος κι από το ξεπέρασμά του».
Αιώνες πριν, ο μεγαλοφυής Επίκτητος, είχε διατυπώσει την ίδια σκέψη με λόγια διαφορετικά: τα ίδια τα γεγονότα δεν μπορούν να μας βλάψουν παρά μόνο οι απόψεις μας για αυτά!
*Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, απόσπασμα ε’12
Γράφει: η Αγγελική Κομποχόλη – Φιλόλογος – Δρ. Πανεπιστημίου Αθηνών
