“Η ανακούφιση, η ευχαρίστηση, η αίσθηση ολοκλήρωσης που αντλεί ένα άτομο από μια αισθητική εμπειρία έχουν θεραπευτική αξία.” (Rubin Judith Aron 1997)
Η λέξη τέχνη σημαίνει διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους.
Στην τέχνη σημασία έχει η διαδικασία και όχι το αποτέλεσμα.
Η έννοια της τέχνης είναι ρευστή και συνδέεται μεταξύ άλλων με την ουσία, της λειτουργίας και το τέλος της.
Πολλοί είναι αυτοί που έκαναν προσπάθειες να ορίσουν την τέχνη…
του Ιορδάνη Νεσλεχανίδη – Εργοθεραπευτής
Ένας ορισμός αρκετά κοντά στο δρόμο της θεραπείας είναι αυτός του Tolstoi (Λέων Τολστόι) που θα χαρακτηρίσει την τέχνη ως μια ανθρώπινη δραστηριότητα χρήσης εξωτερικών σημαδιών με τα οποία ο άνθρωπος μεταβιβάζει συνειδητά σε άλλους ανθρώπους, αισθήματα που έχει βιώσει, και οι τελευταίοι επηρεάζονται ψυχικά… τα νιώθουν κι εκείνοι.
Μπαίνοντας πιο “βαθιά” στο θεραπευτικό δρόμο συναντάμε τον όρο της μεταβίβασης και της αντιμεταβίβασης. Για την ψυχανάλυση πιο συγκεκριμένα, η τέχνη αποτελεί αφενός έκφραση και εργαλείο προσέγγισης του ψυχισμού και αφετέρου ένα υποκατάστατο ικανοποίησης (ή παρηγοριά), μέσα στη «μιζέρια του πολιτισμού» (Freud, 2013)
Ο John Dewey, τη δεκαετία του 1930, ερμηνεύει την τέχνη ως επικοινωνία. Το να καταλαβαίνεις την τέχνη, είναι σαν να καταλαβαίνεις τον άνθρωπο. Αποτελεί παράθυρο σ’ έναν πολιτισμό, μια αυτόνομη γλώσσα που διαλύει σύνορα, βοηθάει στην κατανόηση κάθε πολιτισμού (Freeland, 2005).
Ο κλάδος της φιλοσοφίας και της ψυχιατρικής έχουν ασχοληθεί κατά καιρούς με την τέχνη και σαφώς είναι ανεξάντλητη η βιβλιογραφία και οι αναφορές σε αυτήν.
Η Ψυχιατρική Εργοθεραπεία ασχολείται με την προώθηση της υγείας και της ευημερίας των ανθρώπων μέσω του έργου. Μέσα στην ποικιλία των έργων που επιλέγει ο εργοθεραπευτής είναι και οι δραστηριότητες τέχνης.
Η χρήση της τέχνης και των δραστηριοτήτων που εμπεριέχονται σε αυτήν, συχνά έχουν πολύ σημαντικά αποτελέσματα τόσο στην αύξηση της λειτουργικότητας των ανθρώπων όσο και την ένταξή τους στο κοινωνικό πλαίσιο.
Επιπλέον όταν στην Ψυχιατρική Εργοθεραπεία χρησιμοποιείται η ψυχοδυναμική σκέψη, ως πλαίσιο αναφοράς, λειτουργούν οι κανόνες και οι τρόποι σκέψης της ψυχοδυναμικής για να στηθεί το θεραπευτικό πλαίσιο. Συγκεκριμένα ορίζεται στο άτομο ένα ασφαλές πλαίσιο λειτουργίας όσον αφορά, το πρόσωπο του θεραπευτή, τον χώρο αλλά και τον χρόνο, με στόχο την ανάπτυξη εμπιστοσύνης.
Είναι αυτό που ορίζουμε: «…είμαι εδώ για σένα…»
Στη Ψυχοδυναμική Εργοθεραπεία μπαίνει το “doing”, το δρω, που δυναμιτίζει τις μεταβιβάσεις των ατόμων που εμπλέκονται. Και ας μην ξεχνάμε, όταν θέλουμε να εξηγήσουμε σ’ ένα μικρό παιδί το τρόπο που δουλεύουμε ως εγοθεραπευτές του λέμε: «…θα κάνουμε πράγματα μαζί…» (Cunningham Piergrossi, 2013)
Κατά τη διάρκεια των θεραπευτικών συναντήσεων, μέσω της τέχνης, το άτομο είναι ελεύθερο να εκφράσει αυτό που θέλει χωρίς ο θεραπευτής να είναι καθοδηγητικός, επιλέγοντας το ίδιο τα υλικά και τρόπο έκφρασης. Συχνά τα μέσα που δίνονται για έκφραση είναι το λευκό χαρτί και χρώματα, χωρίς βέβαια σε μια συνάντηση να αποκλείονται και άλλοι τρόποι επικοινωνίας όπως το συμβολικό παιχνίδι (ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες).
Να σημειωθεί ότι στη ζωγραφική και ιδιαίτερα σε μικρές ηλικίες με τα πινέλα ή τις δακτυλομπογίες ενισχύεται η δυνατότητα έκφρασης. Έτσι όταν σε μια δραστηριότητα μέσω τέχνης δεν αποδίδεται κάτι πολύ συγκεκριμένο ως τελικό αποτέλεσμα, υπερισχύει το αφηρημένο, άρα δίνεται η δυνατότητα πιο εύκολα στο άτομο να επικοινωνήσει με το ασυνείδητό του υλικό. Ας μην ξεχνάμε τον μικρό πρίγκιπα που το σχέδιο του δύσκολα το καταλάβαιναν οι μεγάλοι… “ο βόας είχε καταπιεί έναν ελέφαντα …”
Κάτι που δύσκολα το ερμήνευαν έτσι…, και εκεί είναι που ένας θεραπευτής πρέπει να έχει υπομονή και να διευκολύνει το άτομο να εκφράσει αυτό που ασυνείδητα θέλει. Συχνά σε μια ζωγραφιά μπορούμε να δούμε ένα κουτί … αλλά το τί έχει μέσα, θέλει κόπο για να το ανακαλύψουμε…
Η χρήση της τέχνης ως “μέσο” στην εργοθεραπεία, είναι απόλυτα συνυφασμένο με την ψυχοδυναμική σκέψη του θεραπευτή.
Δεν είναι τυχαίο ότι η θεραπεία μέσω τέχνης γεννήθηκε σε μια εποχή που η ψυχανάλυση κυριαρχούσε στην ψυχική υγεία. Επομένως έχει νόημα το ότι οι πρώτες διατυπώσεις για το πώς και το γιατί η τέχνη είναι θεραπευτική, να γίνεται με ψυχαναλυτικούς όρους.
Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε, χωρίς να αποκλείσουμε, τους εικαστικούς θεραπευτές ή αυτούς του χορού και του δράματος. Απλά οι, μέχρι τώρα και οι επόμενες, αναφορές έχουν να κάνουν με θεραπευτικές παρεμβάσεις που βάση έχουν την εργοθεραπεία και το μοντέλο της ψυχοδυναμικής.
Ένα από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά των δραστηριοτήτων της τέχνης ως μέσο έκφρασης είναι το ότι δεν αποκλείει κανέναν.
Ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιείται μια δραστηριότητα “τέχνης” (ζωγραφική – πηλός – κατασκευές – ποίηση κ.α.) και ο στόχος δεν είναι απλά το τελικό αποτέλεσμα, αλλά η διαδικασία ολοκλήρωσης ενός έργου, σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, αυτό μπορεί να γίνει θεραπευτικό και να βοηθήσει το άτομο να ενταχτεί επί ίσοις όροις στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο.
Αναφέροντας το πλαίσιο εννούμε τη θεραπευτική σχέση η οποία βασίζεται σύμφωνα με τον Winicott στην εμπερίεξη και το αίσθημα ασφάλειας που παρέχει ο θεραπευτής. Έτσι θα μπορούσαμε να πούμε ότι η έκφραση μέσω τέχνης είναι ο τρίτος πόλος μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου – ο ενδιάμεσος χώρος. Ο χώρος στον οποίο τόσο ο θεραπευτής όσο και ο θεραπευόμενος μπορούν να επεξεργασθούν ανεπηρέαστα τα σημεία του ψυχισμού τους.
Η χρήση της σχέσης μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου είναι πρωταρχική μέθοδο θεραπείας. Μέσα από αυτήν την σχέση ο θεραπευόμενος μπορεί να κατανοήσει την εαυτό του και να μπει στο δρόμο της αλλαγής. (Lindsey, 2013)
Στόχος είναι να δομηθεί η ικανότητα του ατόμου να εκφραστεί και να γίνει αυτή η έκφραση αναγνωρίσιμη, έτσι ώστε να μπορέσει να επικοινωνήσει με ίσους όρους, με τους άλλους. Όταν αυτό γίνεται σε θεραπευτικό πλαίσιο, το άτομο επεξεργάζεται την εικόνα του εαυτού του και τις περισσότερες φορές γίνεται ικανό να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής του.
“Η ανακούφιση, η ευχαρίστηση, η αίσθηση ολοκλήρωσης που αντλεί ένα άτομο από μια αισθητική εμπειρία έχουν θεραπευτική αξία.” (Rubin Judith Aron 1997).
Απαραίτητη προϋπόθεση για να λειτουργήσει μια τέτοια σχέση (θεραπευτική) είναι το ότι πρέπει να υπάρχει εποπτεία. Επανέρχομαι στον όρο του “holding” που περιγράφει ο Winnicott (1971) και δίνει τα χαρακτηριστικά του στο δυναμικό χώρο της εποπτείας. Ένας χώρος που προσφέρει εμπερίεξη και ασφάλεια.
Με βάση τις ψυχαναλυτικές παρατηρήσεις των αλληλεπιδράσεων παιδιών-γονέων, οι θεραπευτές ασχολούνται με την επίλυση αναπτυξιακών εργασιών, όπως ο διαχωρισμός, η εξατομίκευση και η επίτευξη σταθερότητας του εαυτού και του αντικειμένου.
Οι Ψυχαναλυτικοί Θεραπευτές που χρησιμοποιούν την τέχνη, συμφωνούν για τη σημασία του εσωτερικού κόσμου του ασθενούς, ειδικά για την αναπαράστασή του σε αυτό που ο Sigmund Freud ονόμασε «μεταβίβαση». Είτε επικεντρώνεται στην τέχνη ως θεραπεία, είτε στην τέχνη στην ψυχοθεραπεία, οι ακόλουθες δηλώσεις ισχύουν για ατομική, οικογενειακή και ομαδική θεραπεία όταν είναι ψυχαναλυτική στην προσέγγιση: το σκηνικό, η θεραπευτική συμμαχία, το έργο, η διέγερση, η παρατήρηση, η δραστηριότητα, η συνέντευξη, το προϊόν τέχνης, την εμπιστευτικότητα και την υπομονή.
Ο θεραπευτής καθοδηγείται στη συμπεριφορά από αυτό που αισθάνεται ότι θα βοηθήσει το άτομο να βελτιωθεί. Η έμφαση δίνεται στην απελευθέρωση της προσωπικότητας να μεγαλώνει και να είναι σε θέση να ζει, να αγαπά και να παίζει με πιο δημιουργικό τρόπο. (Judith, 2015)
Η έκρηξη δημιουργικότητας μετά τη κρίση…
Απόσπασμα από το προσωπικό ημερολόγιο ψυχαναλυτικής παρατήρησης, θεραπείας ενήλικου ατόμου με πολλαπλές αναπηρίες:
«Το μάτι του καθώς και το μέτωπό του, γδαρμένα και μελανιασμένα από χτυπήματα που μόνος του είχε κάνει το τελευταίο μήνα. Δεν φορούσε πλέον το μπουφάν του αλλά ένα γιλέκο το οποίο είχε κουμπιά μπροστά του.
Με μεγάλη χαρά μπήκα μέσα και έδειξα τον ενθουσιασμό μου γιατί δεν φορούσε πλέον το μπουφάν του. Ζήτησα από τον ίδιο να πάμε στο δωμάτιό του να μιλήσουμε. Έδειξε να το έχει ανάγκη και σηκώθηκε αμέσως. Με τα χέρια πιασμένα, φτάσαμε και καθίσαμε.
Ξεκίνησε τη κουβέντα μόνος του, έλεγε: «το μάτι μου… το μάδησα…». Του μίλησα για το άλλο του μάτι, που δε βλέπει πλέον με αυτό. Η αντίδραση του ήταν γρήγορη, έβαλε τα χέρια μας πάνω στα πόδια μου (στο οπτικό του πεδίο) το βλέμμα του ήταν παγωμένο, ανησύχησα, σηκώθηκα και τον ρώτησα αν είναι έντονο αυτό που νιώθει. Ψέλλισε, Ναι!!! Σηκώθηκα και ρωτώντας τον αν περνάει «το έντονο», μετά από λίγο μου είπε: «το άντεξα… ήθελα να σου δαγκώσω το χέρι» αρκετά χαρούμενος που κατάφερε να μην με δαγκώσει βρεθήκαμε στο χώρο όπου ήταν ο αδελφός του και βγάλαμε ένα χαρτί λευκό, χρώματα…» και είχαμε το παρακάτω αποτέλεσμα:
Γράφει: ο Ιορδάνης Νεσλεχανίδης – Εργοθεραπευτής
Επιμέλεια: Πόπη Μάλεση – B.A, M.A Psychology
Βιβλιογραφία
Freud, Sigmund. 2013. H Δυσφορία μέσα στον Πολιτισμό. Αθήνα: Πλέθρον
Freeland, Cynthia. 2005. Μα είναι αυτό τέχνη; Αθήνα: Πλέθρον
Judith A. Rubin. 2015. Psychoanalytic Art Therapy. Wiley Online Library.
Lindsley Nicholls. 2013 Psychoanalytic Thinking in Occupational Therapy. Wiley – Blackwell
Cunningham Piergrossi, 2013 Psychoanalytic Thinking in Occupational Therapy. Wiley – Blackwell
