Εναλλακτικές Μορφές Θεραπείας

Ιατρική πρόοδος και βιοϊατρική τεχνολογία τα τελευταία χρόνια είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή με οφέλη στην υγεία αλλά χωρίς τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Η συμβατική ιατρική αποτυγχάνει πολλές φορές να εντοπίσει την αιτία της ασθένειας, να ελαφρύνει τον πόνο ή να προσφέρει μια θεραπεία που να εγγυάται την επιτυχία. Η υπερβολική συνταγογράφηση για την αντιμετώπιση μιας νόσου, πολλές φορές δημιουργεί τοξικότητα στον οργανισμό, αναπτύσσονται παρενέργειες που είναι επικίνδυνες ή μπορεί να προκαλέσει άλλες βλάβες. Είναι γεγονός ότι έχει αναπτυχτεί η νοσηρότητα και τα εκφυλιστικά νοσήματα τόσο σε αναπτυσσόμενες όσο και ανεπτυγμένες χώρες.

 

Η ανησυχία της ανικανότητας της συμβατικής ιατρικής οδήγησε στη χρήση εναλλακτικών μεθόδων που έχουν μειωμένη επικινδυνότητα. Ετσι, τα τελευταία χρόνια άρχισε να αναπτύσσεται η εναλλακτική ιατρική, όπου έρευνες δείχνουν ότι χρησιμοποιούταν από τον 5ο – 4ο αιώνα π.χ. Οι εναλλακτικές μορφές ιατρικής είναι, οποιαδήποτε μέθοδος χρησιμοποιείται για την επίλυση ενός προβλήματος υγειάς που διαφέρει από αυτές που χρησιμοποιούνται από γιατρούς. Αρκετές από της μεθόδους εναλλακτικής ιατρικής στηρίζονται από τον Π.Ο.Υ (Παγκ αλλά υπάρχουν πολλές αντιδράσεις είτε λόγω άγνοιας είτε λόγω των οικονομικών συμφερόντων φαρμακευτικών εταιριών.

Σύμφωνα με τους θεραπευτές, η εναλλακτική θεραπεία είναι πιο ήπια και βοηθά τα συμπτώματα μιας αρρώστιας και την τόνωση του αμυντικού συστήματος. Οι ουσίες που χρησιμοποιούνται προέρχονται από φυσικές πηγές και βότανα. Η θεραπευτική αγωγή καθορίζεται για κάθε άτομο χωριστά ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, το πνεύμα του, την οντότητα του ώστε να επέλθει η ισορροπία στην υγεία και στο σώμα. Είναι πιο φθηνή σε σύγκριση με την συμβατική, καθιστώντας την πιο προσιτή σε χαμηλότερες εισοδηματικές τάξεις και πιο ελκυστική σε οργανισμούς και ασφαλιστικές εταιρείες καθώς τα κέρδη που προσφέρει είναι υψηλά.

 

Οι πιο δημοφιλής μορφές εναλλακτικής ιατρικής είναι: ο βελονισμός, η χειροπρακτική, η ομοιοπαθητική, η φυσιοπαθητική, η ρεφλεξολογία, η ηλεκτροθεραπεία-TENS, τα ιαματικά λουτρά, η αρωματοθεραπεία, η ύπνωση, η χρωματοθεραπεία, η μουσικοθεραπεία, η θεραπεία με REIKI και η βοτανοθεραπεία. Οι πλείστες από αυτές τις μορφές έχουν αποδειχθεί αρκετά βοηθητικές για κάποιες ασθένειες όπως έλκος δωδεκαδακτύλου, τενοντίτιδα, ωτίτιδες, αφαίρεση κυψελίδας από τον ακουστικό πόρο, προβλήματα ρινικής κοιλότητας, έρπις γεννητικών οργάνων πληγές που δεν κλείνουν, κατάγματα πλευρών, αρθριτικά – ρευματισμοί, άσθμα κ.α. Αυτές είναι λίγες από τις ασθένειες που μπορεί να χρησιμοποιηθεί η εναλλακτική θεραπεία, χωρίς όμως να μπορούν να θεραπεύσουν μια αρρώστια από μόνες τους.

Πολλές από αυτές τις μεθόδους μπορεί να είναι ωφέλιμες για τον άνθρωπο, όμως σε μερικές χώρες δεν υπόκεινται σε νομοθετικά πλαίσια και έτσι με αυτό τον τρόπο αυξάνεται η εκμετάλλευση των πολιτών. Στις χώρες όμως που υπάρχει το νομοθετικό πλαίσιο, οι μορφές αυτές χαίρουν απόλυτης αποδοχής από τους πολίτες και προτείνονται από τους ίδιους τους γιατρούς ώστε να βελτιωθεί η κατάσταση της υγείας του ασθενή. Για την διασφάλιση καλύτερης ποιότητας των υπηρεσιών εναλλακτικής ιατρικής είναι απαραίτητη η θεσμοθέτηση της και η ένταξη της στο εθνικό σύστημα υγειάς.

 

Οι εναλλακτικές μορφές θεραπείας, μπορούν να χρησιμοποιηθούν συμπληρωματικά σε νοσήματα όπου η συμβατική φαρμακευτική αντιμετώπιση απαιτεί υψηλές δόσεις χημικών φαρμάκων και συντελούν στην μείωση της δοσολογίας τους. Επίσης, χρησιμοποιούνται σε νοσήματα όπου οι παρενέργειες από την μακροχρόνια χρήση χημικών φαρμάκων υπερβαίνουν το όφελος. Βοηθούν στην αντιμετώπιση της πολυφαρμακίας, της αντίστασης των μικροβίων στα αντιβιοτικά και των τοξικών παρενεργειών των φαρμάκων (Cailliet P., 1993). Όμως οι εναλλακτικές θεραπείες δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστούν σε όλους τους ασθενείς και σε όλες τις ασθένειες για τον λόγο ότι δρουν ελάχιστα ή και καθόλου σε περιπτώσεις όπου η λειτουργική διαταραχή της άμυνας του οργανισμού είναι έντονη (Fugh A. & Berman MD., 1998).

 

Ανάλυση Εναλλακτικών Μορφών Θεραπείας

 

Η ομοιοπαθητική, διεγείρει και ενεργοποιεί την άμυνα του οργανισμού, ώστε να μπορεί να αντιμετωπίσει κάθε νοσογόνο παράγοντα και ασθένεια και να αποκαταστήσει την υγεία. (Marks C., 1997). Η θεραπεία μπορεί να επαναφέρει την ισορροπία του οργανισμού μέσω της λήψης ομοιοπαθητικών φαρμάκων. Θεραπεύει δερματολογικά, γυναικολογικά, παθολογικά, παιδιατρικά προβλήματα κ.α. Τα ομοιοπαθητικά φάρμακα προέρχονται από φυσικές ουσίες χωρίς χημικά συστατικά. Δρουν σε ολόκληρο τον οργανισμό και ενισχύουν το ανοσοποιητικό σύστημα με αποτέλεσμα να θεραπεύεται και έτσι να υποχωρούν τα επιμέρους συμπτώματα (Hayfield R., 1998).

Ο βελονισμός, χρησιμοποιεί ειδικές βελόνες που τοποθετούνται σε επιλεγμένες δερματικές περιοχές. Στόχος είναι η θεραπευτική αντιμετώπιση λειτουργικών, αναστρέψιμων παθήσεων, συνδρόμων ή συμπτωμάτων (Λουπασάκης Α., 1998). Ο βελονισμός μπορεί να θεραπεύσει διάφορες παθήσεις, να ανακουφίσει τον ασθενή από βασανιστικά συμπτώματα, να προλάβει την εκδήλωση μιας ασθένειας, να τονώσει και να αναζωογονήσει γενικά τον οργανισμό, να σταματήσει τον οξύ ή χρόνιο πόνο, να ελαττώσει τα φάρμακα σε μια χρόνια πάθηση, καθώς και να καταπολεμήσει την παχυσαρκία, το κάπνισμα και τον αλκοολισμό (Καράβης Γ., 2006).

Η ηλεκτροθεραπεία, εφαρμόζεται με τον διαδερμικό ηλεκτρικό νευρικό ερεθισμό (TENS). Αυτός ο μηχανισμός ερεθίζει τις νευρικές ίνες της περιοχής που υπάρχει πόνος, με ηλεκτρικό ρεύμα χαμηλής έντασης. Χρησιμοποιείται σε οσφυοϊσχυαλγίες, σε διάφορες νευραλγίες με θετικά αποτελέσματα και παίζει σημαντικό ρόλο στην θεραπεία του ασθενή με οξύ πόνο, χρόνιο αλλά και μετεγχειρητικό (Βασιλάκος Δ., 1998). Όμως, δεν χρησιμοποιείται σε ασθενείς που φέρουν βηματοδότη, στις έγκυες, επάνω από τα μάτια και στο πρόσθιο θωρακικό τοίχωμα στους καρδιοπαθείς (Bresler D.E. & Froening R.J.,1974).

Η αρωματοθεραπεία, τα αιθέρια έλαια, που χρησιμοποιούνται, μεταφέρονται σε όλο το σώμα και έτσι μπορούν να επιδράσουν σε όργανα και συναισθήματα. Μπορούν να θεραπευτούν ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος, του γεννητικού, του ουροποιητικού, του μυϊκού και του δέρματος, απαλλάσσοντας τον οργανισμό από την ένταση και το άγχος και προλαμβάνει ψυχολογικά συμπτώματα όπως κατάθλιψη, απάθεια και μελαγχολία (Gunnincham S., 2003).

Η ύπνωση, προϋποθέτει έντονη σχέση του ασθενή με τον θεραπευτή, ώστε ο ασθενής να εγκαταλείψει τον έλεγχο του. Η ύπνωση εφαρμόζεται για το άγχος, τις φοβίες, τον χρόνιο πόνο, το κάπνισμα και την υπερβολική λήψη τροφής. Χρησιμοποιείται σαν επιπρόσθετη βοήθεια στην αποκαλυπτική ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία, όπου ο ασθενής χαλαρώνει και ο θεραπευτής, δια μέσου υποβολών, προσπαθεί να οδηγήσει τον ασθενή στο να απαλλαγεί από ανεπιθύμητα συμπτώματα. Ακόμη, χρησιμοποιείται για την διαχείριση του stress, την διακοπή του καπνίσματος, για διαταραχές του ύπνου, για αγχώδεις και ψυχοσωματικές διαταραχές, για φοβίες, χρόνιο πόνο, παχυσαρκία, κεφαλαλγίες, για το σύνδρομο του ευερέθιστου εντέρου, για προεγχειρητική προετοιμασία και για δερματολογικές παθήσεις που επηρεάζονται από ψυχολογικά αίτια (Ιωαννίδου Γ. & Τσαβδάρη Δ., 2009).

 

Η χρωματοθεραπεία, είναι ικανή να αποτοξινώσει τον οργανισμό, να αυξήσει την κυκλοφορία του αίματος και να καταπραΰνει τους ερεθισμούς. Ο ασθενής ανάλογα με το πρόβλημα του, παίρνει την ακτινοβολία μέσω μιας ειδικής λάμπας συγκεκριμένου χρώματος και ισχύος (Ιωαννίδου Γ. & Τσαβδάρη Δ. 2009). Το κάθε χρώμα ξεχωριστά συμβάλλει στην θεραπεία και στην ψυχολογία των ασθενών. Για παράδειγμα, το κίτρινο διεγείρει τα εγκεφαλικά κύτταρα και το νευρικό σύστημα, επιταχύνει την διαδικασία της πέψης και της αφομοίωσης, το πορτοκαλί διεγείρει τους πνεύμονες, ανακουφίζει κράμπες και νευρικούς σπασμούς, το κόκκινο ανεβάζει την θερμοκρασία του σώματος, δρα κατά της αναιμίας, παράλυσης, κακής κυκλοφορίας του αίματος κλπ. (Ινστιτούτο Ερευνών και εφαρμογών Χρωματολογίας ΙΡΙΔΑ, 2009).

Η μουσικοθεραπεία, ασχολείται με την επίδραση της μουσικής στον εγκέφαλο και στο σώμα του ανθρώπου. Στόχοι της είναι η αντιμετώπιση του πόνου, του ψυχοσωματικού στρες και η ανακούφιση των καρκινοπαθών. Με την εφαρμογή της βελτιώνεται η αναπνοή, η αρτηριακή πίεση, η αυτοπεποίθηση και η διάθεση, μειώνεται το άγχος και ο φόβος. Επίσης, μπορούν να επωφεληθούν άνθρωποι όλων των ηλικιών με ψυχολογικά/ψυχιατρικά προβλήματα, ανήλικοι με μαθησιακές δυσκολίες και προβλήματα ανάπτυξης, υπερήλικες με μορφές ανικανότητας ή γεροντικής άνοιας ή Αλτσχάιμερ και άτομα εθισμένα σε εξαρτησιογόνες ουσίες (Ιωαννίδου Γ. & Τσαβδάρη Δ. 2009).

H μέθοδος του Ρέικι έχει ευεργετικά αποτελέσματα όπως σωματική ευεξία, ανακούφιση από τον πόνο, νοητική ηρεμία, γαλήνη και ευτυχία στη ζωή (Μυλωνάς Γ., 2008). Η θεραπεία γίνεται με το άγγιγμα των χεριών πάνω στο σώμα για να μεταδοθεί η καθαρή και ωφέλιμη ζωτική ενέργεια, που θα βοηθήσει το άτομο να χαλαρώσει και να προσφέρει αρμονία στο σώμα, το νου και το πνεύμα. Βοηθά το άτομο να έρθει σε ισορροπία σε όλα τα επίπεδα, προσφέρει νοητική και πνευματική διαύγεια, ηρεμία και αίσθηση ασφάλειας και προστασίας. Επιπλέον, μειώνει ή εξαφανίζει τον πόνο και βοηθά στο να ξεπεραστεί ένας απλός πονοκέφαλος, ένα ψυχολογικό πρόβλημα, φοβίες και σωματικές ασθένειες (Νικολοπούλου Β., 2006).

Η ρεφλεξολογία, είναι μια μέθοδος που πιέζονται αντανακλαστικά σημεία πάνω στα πέλματα με συγκεκριμένο τρόπο, ώστε να προκαλέσουν επιθυμητά αποτελέσματα σε περιοχές του σώματος που είναι μακριά από τα πόδια (Hall M., 1991). Μειώνει την ένταση, προκαλεί χαλάρωση, βελτιώνεται η κυκλοφορία του αίματος, με αποτέλεσμα να λειτουργεί καλύτερα ο οργανισμός. Μπορεί να βοηθήσει σε πονοκεφάλους-ημικρανίες, αλλεργίες, άγχος, μυϊκούς πόνους, αυχενικό σύνδρομο, κρυολογήματα, πεπτικές διαταραχές, αναπνευστικά προβλήματα, παχυσαρκία, κατάθλιψη, σκλήρυνση κατά πλάκας, γυναικολογικές διαταραχές και τέλος σε ασθενείς που πάσχουν από καρκίνο ή AIDS, που έχει αποδειχθεί χρήσιμη προσφέροντας ανακούφιση και βελτιώνοντας την ποιότητα ζωής τους (Gillanders A., 1995).

 

 

Ο βελονισμός, η ομοιοπαθητική, η οστεοπαθητική, η παραδοσιακή κινέζικη ιατρική (TCM), η θεραπεία μέσω νεύρων, η mayr θεραπεία, η ανθρωποσοφική ιατρική, η κινησιολογία και η θεραπεία με φυτικά φάρμακα είναι εναλλακτικές μέθοδοι που είναι αναγνωρισμένες από το Αυστριακό Ιατρικό Συμβούλιο. Στην Αυστρία, ποσοστό των 11% των ιατρών είναι πιστοποιημένοι από το Αυστριακό Ιατρικό Σύνδεσμο για βελονισμό, 6.6% για οστεοπαθητική και 2% για ομοιοπαθητική (CAMbrella, 2011).

Η Βουλγαρία, διαθέτει μια μακρά παράδοση σε φυτικά σκευάσματα. Η εναλλακτικές θεραπείες αναγνωρίστηκαν για πρώτη φορά επίσημα, με τις αλλαγές στη νομοθεσία περι υγείας το 2001 (Antonova J., 2007). Μελέτες έχουν εστιάσει την προσοχή τους στην αξιολόγηση της ασφάλειας των ευρέως χρησιμοποιούμενων μη παραδοσιακών βοτάνων, όπως το Ginkgo. Επίσης, δημιουργήθηκε μια μεθοδολογική προσέγγιση για δημιουργία εθνικής πολιτικής για φάρμακα με βότανα (Getov I.N. et all, 2007).

Οι δημοφιλείς εναλλακτικές θεραπείες στην Ελλαδα και στη Κύπρο είναι η ομοιοπαθητική, η ιατρική με βότανα, ο βελονισμός, η αρωματοθεραπεία και η ρεφλεξολογία. Το 1996, δημοσιεύθηκε μια μελέτη που δείχνει ότι το 31% των κατοίκων της Αττικής είχε επισκεφθεί έστω και μια φορά ιατρό που ασκούσε εναλλακτική θεραπεία (Kivellos S. et all, 2006).  Σήμερα, υπολογίζεται το ποσοστό αυτό να είναι υψηλότερο με βάση τις πωλήσεις των εναλλακτικών φαρμάκων από τα φαρμακεία. Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύθηκε πρόσφατα, οι ιατροί δεν εμφανίζουν ενδιαφέρον για τις εναλλακτικές θεραπείες, αλλά είναι εξοικειωμένοι με την ομοιοπαθητική (59%), τις ειδικές δίαιτες (58%), τον βελονισμό (48%) (Theodoropoulos I. et all, 2005).

 

Εντοπισμός αδυναμίας της Ιατρικής

 

Παράγοντες που οδηγούν στην αναζήτηση εναλλακτικών μορφών θεραπείας είναι η ελλιπής αναγνώριση και παρέμβαση στους ψυχολογικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες από τη κλασσική Ιατρική καθώς και η μη αποτελεσματική Ιατρική θεραπεία στον πόνο που τους προκαλεί μια ασθένεια. Οι αρνητικές επιπτώσεις, οι ανησυχίες για τις σοβαρές παρενέργειες και την επικινδυνότητα, η αύξηση των θανάτων που οφείλονται στην ανικανότητα της συμβατικής Ιατρικής να επιφέρει αποτελέσματα στις χρόνιες και εκφυλιστικές ασθένειες, συμβάλλουν καθοριστικά στην χρήση εναλλακτικών θεραπειών. Ακόμη ένας σημαντικός παράγοντας είναι οι ανησυχίες των ανθρώπων σχετικά με την επικοινωνία τους με τους γιατρούς, που γίνεται όλο και πιο απρόσωπη, όπως και η διαθεσιμότητα συμπληρωματικής Ιατρικής (WHO, 2008. Vincent & Furnham, 1996).

 

Οι λόγοι που οδήγησαν στην εξέλιξη των εναλλακτικών μορφών θεραπείας, αφορούν αρχικά τη θεραπευτική προσέγγιση, που στην εναλλακτική Ιατρική εστιάζει στο άτομο συνολικά. Η ιατρική επιστήμη συγκεντρώνεται σε ειδικές αρρώστιες θεραπεύοντας τα συμπτώματα που εμφανίζουν. Οι εναλλακτικοί θεραπευτές δεν αγνοούν την θεμελιώδη αρχή ότι ανεξάρτητα από το πιο μέρος του σώματος παρουσιάζει συμπτώματα αρρώστιας ή τραυματισμού, κάθε άλλο μέρος του συνόλου του σώματος επηρεάζεται επίσης (Williams A. et all, 2011). Αντιθέτως, η συμβατική Ιατρική ενδιαφέρεται λιγότερο για τις δοξασίες και τους λόγους για την αρρώστια, την κοινωνική πορεία του αρρώστου, στις μεγάλες ανακαλύψεις στο χώρο της γνώσης και στους ρυθμούς εξέλιξής της Ιατρικής (Τούντας Γ., 2007). Η ανακοίνωση σε έναν ασθενή της διάγνωσης ενός νοσήματος, μεταφράζεται τις περισσότερες φορές σε μακροχρόνια λήψη φαρμάκων, που τις περισσότερες φορές τους επιφέρουν σημαντικές παρενέργειες. Οι πολίτες σήμερα έχουν την δυνατότητα ενημέρωσης από διάφορα μέσα, με αποτέλεσμα το αρνητικό γίγνεσθαι της ιατρικής επιστήμης (Κυβέλλος Σ., χ.χ.).

Η επικρατούσα Ιατρική κατάσταση δεν αναζητά τις αιτίες των ασθενειών και ολοκληρώνεται με το πέρας των συμπτωμάτων (Φάρος Φ., 2005). Όμως, οι θεραπευτές προσδίδουν σχολαστική προσοχή σε κάθε σύμπτωμα, δημιουργώντας στη θεραπευτική σχέση  μια συμφωνία για τη μοναδικότητα των συμπτωμάτων του κάθε ατόμου. Σε αντίθεση, η ορθόδοξη Ιατρική προσπαθεί να χωρέσει τα συμπτώματα σε κοινά διαγνωστικά μοτίβα. Για το σκοπό αυτό οι ομοιοπαθητικοί γιατροί περνούν περισσότερο χρόνο με τους ασθενείς τους (Aniva R. & Schneiderman L., 1978).

 

Η Ιατρική περίθαλψη έχει γίνει απρόσωπη. Η τόση εξειδίκευση δεν προάγει μια σχέση συμπάθειας μεταξύ γιατρού – ασθενή. Σε πολλές περιπτώσεις, ο ασθενής δεν αντιμετωπίζεται ως άτομο αλλά ως μια γραμμή συναρμολόγησης μερών του σώματος που διαχειρίζεται ο κατάλληλος ειδικός με την κατάλληλη εξειδίκευση (Chan M., 2008). Δίνεται στοιχειώδης έμφαση στον τρόπο ζωής του ασθενούς, στην αιτιολόγηση του προβλήματος, στις απαιτούμενες αλλαγές για τη καλύτερη θεραπεία αλλά και στους κοινωνικούς και ψυχολογικούς παράγοντες που συνυπάρχουν για τη δημιουργία της ασθένειας. Αυτό καθιστά τον ασθενή παθητικό δέκτη της θεραπείας και τη σχέση του με τους επαγγελματίες υγείας άνιση, αφού αυτοί καλούνται να διαγνώσουν και να τον θεραπεύσουν χωρίς τη συμμετοχή του (Εμμανουηλίδου K., 2009). Τέλος, είναι η ίδια η δυνατότητα των εναλλακτικών μεθόδων θεραπείας, που τα τελευταία χρόνια στατιστικοποιείται μέσα από μελέτες όσον αφορά στην αποτελεσματικότητα, στις μειωμένες ή καθόλου παρενέργειες, και στο χαμηλό κόστος τους (Κυβέλλος Σ., χ.χ.).

 

Ευχαριστούμε την Ψυχολόγο Άννα Παπαποστόλου για την δημοσίευση στο nevronas.gr της παραπάνω εργασίας, που εκπονήθηκε στα πλαίσια μεταπτυχιακού προγράμματος.

 

Συγγραφείς:
Παπαποστόλου Άννα,  Αναστασίου Στέφανη, Αριστοτέλους Φιλιώ
Γεωργίου Ελένη, Μανώλη Έλενα, Μιχαήλ Κυριακούλα,
Ορθοδόξου Χριστίνα, Σουρουππή Άντρια
Χατζηαγγελή Δέσποινα, Χρυσοστόμου Ανδρέας

Βιβλιογραφία

Ελληνική

1. Αγραφιώτης Δ. (1988), Υγεία και Αρρώστια. Κοινωνικό-πολιτιστικές διαστάσεις, Λίτσας, Αθήνα
2. Βασιλάκος Δ. (1998), Βελονισμός μια μέθοδος θεραπείας, εκδ. Κώδικας, Θεσσαλονίκη
3. Εμμανουηλίδου Κ. (2009), Βιοϊατρικό ή βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο για την ασθένεια;, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://educpsychology.blogspot.com/2009/03/blog-post_08.html, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
4. Fugh A. & Berman M.D. (1998), Εναλλακτική ιατρική, εκδ. Αρχιπέλαγος, Αθήνα
5. Gillianders Α. (2002), Ρεφλεξολογία: Απλές καθημερινές εφαρμογές για το σπίτι, τη δουλεία και το ταξίδι, εκδ. Κυβέλης, Αθήνα
6. Gunnincham S. (2003), Μαγική αρωματοθεραπεία: η δύναμη των αρωμάτων εκδ. Αλκύων, Aθήνα
7. Hall Μ. (1993), Εισαγωγή στην ρεφλεξολογία, εκδ. Δίδυμοι, Αθήνα
8. Hayfield R. (1998), Ομοιοπαθητική: Πρακτικός οδηγός για την καθημερινή φροντίδα της υγείας,  εκδ. Ψυχάλου, Αθήνα
9. Ιωαννίδου Γ.  & Τσαβδάρη Δ. (2009), Εναλλακτικές μορφές αντιμετώπισης του πόνου από τον νοσηλευτή, πτυχιακή Εργασία, Αλεξάνδρειο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Θεσσαλονίκης.
10. Ινστιτούτο Ερευνών και εφαρμογών Χρωματολογίας ΙΡΙΔΑ (2009-2012), Χρωματολογία.
11. Καράβης Γ. (2006), Ο δρόμος του Βελονισμού, εκδ. International Technical Medical Edition, Αθήνα
12. Κυβέλλος Σ. (χ.χ.), Eναλλακτική ιατρική στη σημερινή οικογένεια, συνέντευξη στο περιοδικό Το παιδί μου και εγώ, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://classical-homeopathy.gr/sites/default/files/alt_med_today_family.doc, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
13. Λουπασάκης Α. (1998), Βελονισμός σύγχρονες και παραδοσιακές απόψεις, εκδ. Επιστημονικού κέντρου βελονισμού, Αθήνα
14. Marks C. (1997), Ομοιοπαθητική, πρακτικός οδηγός, εκδ. Μέδουσα/Σέλας, Αθήνα
15. Μυλωνάς Γ. (2008), Το βιβλίο του Reiki 2, εκδ. Geom, Αθήνα
16. Νικολοπούλου Β. (2006), Μέσα στη σιωπή …. άκουσέ με, εκδ. Κυβέλη, Αθήνα
17. Τούντας Γ. (2007), Ποια είναι η ευθύνη του βιοϊατρικού μοντέλου, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.iatronet.gr/article.asp?art_id=3302, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
18. Φάρος Φ. (2005), Τα Αδιέξοδα της σύγχρονης Δυτικής Ιατρικής και η ανάγκη επαναπροσδιορισμού του νοήματος της Υγείας και της Νόσου, στο 11^ο Συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Ομοιοπαθητικής ιατρικής, Αθήνα, Νοέμβριος 2005, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.homeopathy.gr/homeopathy/deadends_western_medicine.html, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
19. Χαραλάμπους Α. (2009), Η χρήση εναλλακτικών και συμπληρωματικών θεραπειών στην νοσηλευτική φροντίδα του καρκίνου, 16o Παγκύπριο Συνέδριο Νοσηλευτικής και Μαιευτικής, Λευκωσία.

Ξενόγλωσση

1. Aniva R. & Schneiderman L. (1978), Why Patients Choose Homeopathy, West J Med, 128: 366-369, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1238132/pdf/westjmed00260-0114.pdf,  ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
2. Antonova J.  (2007), Pharmacy in medieval Bulgaria, in Pharmazie 2007;62:467-9, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17663197,  ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
3. Astin J. (1998), Why patients use alternative medicine: results of a national study, Jama, 1998;279(19):1548-1553, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://jama.ama-assn.org/content/279/19/1548.full, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
4. Bordet MF et al (2008), Treating hot flushes in menopausal women with homeopathic treatment: results of an observational study, Homeopathy  2008;97:10—5, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18194760,  ημ. επίσκεψης: 12/11/2013
5. Cailliet P. (1993), Mechanisms and Management, by F.A. Davis Company, Philadelphia
6. CAMbrella (2011), European research network for complementary and alternative medicine, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.cambrella.eu/aduploads/cambrellaroadmap.pdf, ημ. επίσκεψης: 12/13/2013
7. Chan M. (2008), Address at the WHO Congress on Traditional Medicine, in WHO Congress on Traditional Medicine, Beijing, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.who.int/dg/speeches/2008/20081107/en/, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
8. Eisenberg D. et all (1998), Trends in alternative medicine use in the United States, 1990-1997, JAMA: the journal of the American Medical Association, 280(18), pp. 1569-1575, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/9820257, ημ. επίσκεψης: 12/11/2013
9. Eisenberg D. et al (1993), Unconventional Medicine in the United States — Prevalence, Costs, and Patterns of Use, N Engl J Med, 1993; 328:246-252, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJM199301283280406#t=articleDiscussion, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
10. Getov IN et all, (2007), “Safety assessment of newly marketed herbal medicines: methodological approach”, J Herb Pharmacother 2007;7:239-57, http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18928145, ημ. επίσκεψης: 12/11/2013
11. ISTAT (2007), Le terapie non convenzionali in Italia (Indagine multiscopo sulle condizioni di salute e ricorso ai servizi sanitari 2005, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www3.istat.it/salastampa/comunicati/non_calendario/20070821_00/testointegrale.pdf, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
12. Kivellos S. et al (2006), Observational prospective study of homeopathic treatment in patients with migraine, Cephalalgia July—September 2006;13(3), διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://classical-homeopathy.gr/texts/abstract_observational.htm#, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
13. Menniti-Ippolito F. & De Mei B. (1999), Caratteristiche d’uso e livelli di diffusione della Medicina Non Convenzionale, Ann Ist Super Sanita 1999;35(4):489-97, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.iss.it/binary/publ/cont/Pag.%2018-26.1147766756.pdf,  ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
14. Sirois F. (2008), Motivations for consulting complementary and alternative medicine practitioners: a comparison of consumers from 1997–8 and 2005, BMC Complementary and alternative medicine, 2008, 8:16, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://link.springer.com/article/10.1186%2F1472-6882-8-16, ημ. επίσκεψης: 12/11/2013
15. Sutherland R. & Verhoef M. (1994) Why do patients seek a second opinion or alternative medicine?, Journal of Clinical Gastroenterology, 1994 Oct;19(3):194-7, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/7806827, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
16. Theodoropoulos I. et al (2005), Physicians and complementary and alternative medicine cancer therapies in Greece: a survey, J Altern Complement Med 2005;11:703—8, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16131295, ημ. επίσκεψης: 12/11/2013
17. Toth M. et al (2003), Therapeutic Massage Intervention for Hospitalized Patients with Cancer, pp 117-124, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.sld.cu/galerias/pdf/sitios/mednat/masaje_terapeutico_cancer.pdf, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
18. VIncent C. & Furnham A. (1996), Why do patients turn to complementary medicine? An empirical study, British Journal of Clinical Psychology 35:37-48, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8673034, ημ. επίσκεψης: 12/11/2013
19. WHO (2008), Traditional medicine, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://www.who.int/medicines/areas/traditional/congress/beijing_declaration/en/index.html, ημ. επίσκεψης: 13/11/2013
20. WHO (2008-b), Traditional medicine, Fact sheet NE134 December 2008, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.who.int/medicines/areas/traditional/en/, ημ. επίσκεψης: 12/11/2013
21. Williams A. et al (2011), Alternative health care consultations in Ontario, Canada: A geographic and sociodemographic analysis, BMC Complement Altern Med, 2011, διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3141599/?tool=pmcentvez, ημ. επίσκεψης: 13/11/13
22. Zuzak TJ. et al (2012), Use of complementary and alternative medicine by child, Published data and expert perspectives. Complement Ther Med (2012), διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο http://www.complementarytherapiesinmedicine.com/article/S0965-2299(12)00006-4/abstract, ημ. επίσκεψης: 12/11/2013