Δια χειρός Θεραπευτική στην Αρχαία Ελλάδα και Οστεοπαθητική Ιατρική (Μέρος τρίτο)

Διαβάστε το δεύτερο μέρος…

(Μέρος Τρίτο)

 

Ο προβληματισμός μου μέχρι στιγμής είναι μήπως οι αρχαίοι έλληνες ιατροί γνώριζαν κάτι διαφορετικό σε σχέση με τους εκτός ελληνικής παιδείας και ελληνικής καταγωγής γιατρούς. Η υπόθεση λοιπόν είναι πως το κοινό σημείο των ελλήνων ιατρών είναι η λατρεία του Ασκληπιού. Οι λατρευτικοί ναοί του, τα Ασκληπιεία, συνδέθηκαν με τις ρίζες και ταυτίσθηκαν με την άνθηση και την εξέλιξη της ελληνικής ιατρικής για περισσότερο από 1000 χρόνια και ίσως να λέω και λίγα.

 

του Γιώργου Παντούλα – Οστεοπαθητικός

 

Έχουμε πάρα πολλούς σημαντικούς γιατρούς ασκληπιάδες.

Ο Ιπποκράτης προερχόταν από το ασκληπιείο της Κω, ο Γαληνός της Περγάμου, ο πατέρας του Δημοκήδη, ο Καλλιφών, από την Κνίδο. Μέχρι και ο Αριστοτέλης είχε καταγωγή ασκληπιάδη από την πλευρά του Μαχάονος του γιου του Ασκληπιού.

Όπως προαναφέραμε, ο Ασκληπιός ετυμολογικά είναι αυτός ο οποίος κάνει τα σκληρά μαλακά και είχε μαθητεύσει στον κένταυρο Χείρωνα. Σαφέστατα και τα δύο σημεία παραπέμπουν στην αφή και στο χέρι.

Η συσχέτιση του με την δια χειρός θεραπευτική και την οστεοπαθητική ιατρική είναι μια μεγάλη και ενδιαφέρουσα περιπέτεια, διότι θα χρειαστεί να συγκρίνουμε γνώσεις σημερινές και να κάνουμε συχνά αναδρομές μεταξύ του παρελθόντος και του σήμερα.

Ας εξετάσουμε λίγο τη βιογραφία του μέσα από τη μυθολογία.

Έχει θεϊκή καταγωγή από τον πατέρα του τον Απόλλωνα και θνητή από την μητέρα του την Κορωνίδα, κόρη ενός βασιλιά της Θεσσαλίας. Η ιατρική έχει εκτός από θεϊκή και ανθρώπινη πλευρά. Δεν είναι αλάνθαστη, κάνει λάθη. Ο Ασκληπιός θανατώνεται-τιμωρείται από τον ίδιο το Δία, όταν ανέστησε κάποιους ήρωες. ΟΔίας δεν δέχεται την ανατροπή των φυσικών νόμων και τον κατακεραυνώνει. Ως υιός θεού δεν μπορεί να πεθάνει φυσιολογικά. Ο Άδης, ως αδερφός του Δία, είχε διαμαρτυρηθεί για τη δράση του Ασκληπιού διότι είχαν εξαλειφτεί πολλές αρρώστιες και κατά συνέπεια η προσέλευση ψυχών στον κάτω κόσμο.

Σύμφωνα με την παράδοση, διδάχθηκε την ιατρική τέχνη στο Πήλιο από τον γιο του Kρόνου, κένταυρο Xείρωνα, στον οποίο τον εμπιστεύθηκε αμέσως μετά τη γέννησή του ο Aπόλλων.

Έλαβε μέρος στην αργοναυτική εκστρατεία. Στον Όμηρο αναφέρεται σαν ηλικιωμένος βασιλιάς της Θεσσαλίας (ιητήρ αγαθώ = πολύ καλός γιατρός) και όχι σαν θεός. Στον τρωικό πόλεμο παίρνουν μέρος οι δύο γιοι του, ο Μαχάων (χειρουργός και μετέπειτα πατέρας της χειρουργικής) και ο Ποδαλείριος (παθολόγος, βοτανολόγος, πατέρας της παθολογίας).

Μία άλλη πιθανή ετυμολογία του Ασκληπιού είναι από το Ήπιος (ονομαζόταν Ήπιος ίσως από τον χαρακτήρα του ή από την ήπια θεραπευτική του) και επειδή θεράπευσε τον Άσκλη, έναν τύραννο από την Επίδαυρο, έγινε Ασκληπιός¹.

Ο Ασκληπιός με τη σύζυγο του την Ηπιόνη (πάλι η έννοια του ήπιου) είχε πολλά παιδιά. Η ετυμολογία των ονομάτων τους έχει σχέση με τη θεραπεία ή με το πέρας αυτής. Εκτός από την Υγεία και τους δύο ήρωες της Ιλιάδας, έχουμε την Ακεσώ, την Ιασώ, την Πανάκεια και τον Τελέσφορο.

Ο Ασκληπιός θα λέγαμε, δεν είναι απλά ένα μυθολογικό πρόσωπο. Ιατρός, με ήπια χαρακτηριστικά, αναπαριστάται γεροδεμένος, ρωμαλέος, να εμπνέει εμπιστοσύνη και υγεία. Τα σύμβολα του το φίδι και η βακτηρία.

Στις αναπαραστάσεις του τον έχουμε είτε να υποδέχεται τους ασθενείς ως ο καλός ποιμήν με όλοι του την οικογένεια, είτε να αγγίζει τον ασθενή.

Ένα ζεύγος αμερικάνων αρχαιολόγων της δεκαετίας του ‘40, οι Εdelstein, είχαν την  πεποίθηση, ότι προφανώς ήταν ένα υπαρκτό πρόσωπο, όπως ήταν για παράδειγμα ο Ιπποκράτης, το οποίο σιγά σιγά θεοποιήθηκε. Πραγματοποιώντας μια τεράστια έρευνα για την εποχή τους, περί το 1945, συγκέντρωσαν αρχαία κείμενα για να το αποδείξουν και με ένα δίτομο έργο φαίνεται να το κατάφεραν…

Πως ακριβώς ένας άνθρωπος έγινε θεός και στην πορεία ιδρύονται ιερά ασκληπιεία (κάτι ανάμεσα σε ναούς και κέντρα αναψυχής) και ιερείς – ιατροί (ασκληπιάδες), δεν το γνωρίζουμε.

Να δούμε όμως τι ακριβώς ήταν τα ασκληπιεία. Ειδυλλιακά τοπία, απομονωμένα, απαγορευόταν να κτιστεί οποιοδήποτε οίκημα στην ευρύτερη περιοχή γύρω από αυτά.

Εξαιρετικής αρχιτεκτονικής, υπήρχαν θέατρα, υπήρχαν γυμναστήρια, λουτρά οπωσδήποτε, πάντοτε υπήρχε μια πηγή. Αν δεν υπήρχε, φέρνανε νερό θαλασσινό. Υπήρχε φυσικά βωμός όπως και στους ναούς των υπολοίπων θεοτήτων, αλλά η έμφαση θα λέγαμε εστιαζόταν στη θεραπευτική διαδικασία και όχι τόσο στη λατρεία της θεότητας, όπως στους άλλους ναούς. Μιλάμε για τουλάχιστον 300 γνωστά ασκληπιεία. Επικράτησαν ως θεσμός ιατρικός, παράλληλα με όλες τις μεγάλες ιατρικές σχολές που αναδείχτηκαν στην αρχαία Ελλάδα, αρκετοί απόφοιτοί των οποίων, όπως είπαμε, είχαν μαθητεύσει στα ασκληπιεία.

Οι ασθενείς, ήταν παράλληλα και ικέτες. Επισκεπτόντουσαν τα ασκληπιεία με ένα πολύ μικρό αντίτιμο, ή σχεδόν και καθόλου, κάποιες φορές μετά την ίαση τους επέστρεφαν με δώρα.

Οι παθολογίες για τις οποίες επισκεπτόντουσαν τα ασκληπιεία ήταν ποικίλες. Σήμερα θα λέγαμε ότι ήταν οι ψυχοσωματικοί ασθενείς ή οι χρόνιοι ασθενείς, που δεν μπορούσαν να βρουν πουθενά αλλού γιατρειά. Στα ασκληπιεία δεν περιγράφονται γεννήσεις, όπως δεν πήγαιναν βαριά ετοιμοθάνατα περιστατικά και τραυματίες πολέμων.

Τι γινόταν στα ασκληπιεία;

Κατ΄ αρχάς οι ασθενείς διέμεναν από λίγες μέρες μέχρι εβδομάδες. Μετά από συνέντευξη του ιστορικού του ασθενούς και σύμφωνα πάντα με την ανάγκη της εκάστοτε περίπτωσης, είχαμε και τις αντίστοιχες οδηγίες. Περιγράφοντας εν συντομία, συνιστούσαν κάποια υγειονο-διαιτιτική αγωγή, ήπια παρασκεύασματα φαρμάκων και βοτάνων, χρήση λουτρών και ιαματικών πηγών, μαλάξεις και κινησιοθεραπεία, ψυχαγωγία, θέατρο και γυμναστήριο, αγώνες και φυσικά όλα αυτά σε ένα ευχάριστο περιβάλλον με καλές κλιματολογικές συνθήκες. Μετά από αυτήν την ψυχοσωματική προετοιμασία, κάποια στιγμή τους οδηγούσαν στο άβατο του ναού για να γίνει η εγκοίμηση. Κατά κύριο λόγο η θεραπεία γινόταν στον ύπνο. Και συνήθως ερχόταν ο θεός, σε όνειρο, είτε να τους θεραπεύσει αμέσως είτε να τους πει τι πρέπει να κάνουν. Και αν δεν καταλάβαιναν τι να κάνουν, πήγαιναν στους ιερείς και τους το ερμήνευαν. Μία κοινή σημερινή ψυχοθεραπευτική τεχνική.

Επειδή όμως αυτή η ιατρική ήταν άμεσα συνδεδεμένη με τη θρησκεία, οι ιερείς απέδιδαν αυτές τις πραγματικές θεραπείες σε θεϊκή επέμβαση και δεν αποκάλυπταν τις γνώσεις τους². Άλλη μία φορά διαφαίνεται το κλειστό επάγγελμα και η προφορική παράδοση.

Από τις μαρμάρινες πλάκες με τα ιστορικά των ασθενών, τις οποίες περιγράφει ο Παυσανίας³ (περί τον 2^οαι.μ.Χ.), ανακαλύφτηκαν, το 1883 από τις ανασκαφές στην Επίδαυρο, τρεις και τεμάχια τέταρτης. Αυτές μας παραδίδουν 70 ιστορικά ασθενών από το δεύτερο μισό του 4^ουαι.π.Χ.

Εύκολα όμως μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ότι οι πινακίδες αυτές δεν αποτελούν επιστημονική έκθεση της νόσου και της θεραπείας, αλλά ότι συχνά θα υπαγορεύονταν από το ιερατείο με σκοπό τη διαφήμιση του θεραπευτηρίου. Το γεγονός ότι πολλές από τις επιγραφές αυτές αναφέρουν αναλυτικά τη συνταγή του φαρμάκου που χρησιμοποιήθηκε εσωτερικά ή εξωτερικά για τη συγκεκριμένη περίπτωση, μας επιτρέπει να κρίνουμε για την αποτελεσματικότητά του. Βρίσκουμε μια πληθώρα διαφορετικών παθολογιών από κεφαλαλγίες, δυσκολίες τεκνοποίησης, τραύματα από όπλα, αρθρίτιδες, παραλύσεις, αποστήματα, τύφλωση, κλπ. Η αντιμετώπιση ήταν πάντα διαφορετική και ίσως μοναδική για κάθε περίπτωση. Βέβαια το κοινό σημείο πάντα είναι η εγκοίμηση.

Το κύρος του Ασκληπιού και των ασκληπιείων στην αρχαία Ελλάδα είναι μεγάλο και αναφέρονται πάντα με μεγάλο σεβασμό και θαυμασμό. Μετά τη θεμελίωση της Ιπποκρατικής Ιατρικής (5ος π.Χ. αιώνας), για πολλούς τα Ασκληπιεία ήταν μια εναλλακτική λύση παροχής βάλσαμου παρηγοριάς και ιαματικής βοήθειας από ιερείς-θεραπευτές, με τους οποίους οι ιπποκρατικοί ιατροί δεν έρχονταν σε αντιπαράθεση, όπως προκύπτει (και) από την πρώτη αποκαλυπτική παράγραφο του ιπποκρατικού όρκου:

΄΄Ορκίζομαι στον Απόλλωνα τον ιατρό και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και σ’ όλους τους θεούς και τις θεές που ορίζω μάρτυρες…΄΄

Επίσης πολλές φορές οι μεταγενέστεροι γιατροί επικαλούνται τον Ασκληπιό, ίσως με μια διάθεση θεοσεβούμενη ή χαριτολογώντας ή σαν κάτι αυτονόητο.

Ενδιαφέρον παράδειγμα η αναφορά του μεγάλου ιατρού Γαληνού στον Ασκληπιό⁴:

«…Όλο το σώμα του Νικόμαχου, από την Σμύρνη, φούσκωσε υπέρμετρα και του ήταν αδύνατον να κουνηθεί. Αλλά αυτόν τον θεράπευσε ο Ασκληπιός…».

Αυτή η εκτενής αναφορά στον Ασκληπιό και τα ασκληπιεία έχει σαν σκοπό την κατανόηση, όσο γίνεται, της περιρρέουσας ατμόσφαιρας μιας μακρινής εποχής, αλλά και να ενισχύσω την πεποίθηση της θεραπευτικής σπουδαιότητάς τους. Κατ’ επέκταση, αυτή η ατμόσφαιρα επέδρασε στα μεγάλα ιατρικά πνεύματα, τα οποία αναδύθηκαν από αυτήν την οργάνωση των τότε κοινωνιών.

Είναι αποδεκτό ότι ο πλούτος των γνώσεων, επάνω στις οποίες οικοδόμησε ο Ιπποκράτης την ιατρική του, προερχόταν από τις επιγραφές των ασκληπιείων. Εκεί πρέπει να μελέτησε μια ατέλειωτη σειρά κλινικών περιπτώσεων με τη συμπτωματολογία τους, καθώς και τα θεραπευτικά μέτρα, στα οποία οι περιπτώσεις αυτές είχαν αντιδράσει ευνοϊκά. Φυσικά δεν θα ήταν μόνο ο Ιπποκράτης. Ήταν πολύ φυσικό γύρω σε κάθε Ασκληπιείο, ίσως και μες στο βοηθητικό θεραπευτικό προσωπικό, να συγκεντρώνεται και να υπάρχει ένας αξιόλογος αριθμός εμπειρικών ιατρών. Αυτοί οι άνθρωποι, προσελκυόμενοι απ’ το πλήθος και την ποικιλία των περιστατικών και τη θεραπευτική φήμη των ιερέων – θεραπευτών, ήταν επόμενο να γίνονται κάτοχοι και φορείς μιας τεράστιας διαγνωστικής και θεραπευτικής πείρας, που ξεφεύγοντας από τα όρια των ασκληπιείων, γινόταν παραδοσιακό κτήμα σε γενεές ιατρών. Σ’ αυτήν ακριβώς την ατμόσφαιρα είχαμε την ανάδειξη μεγάλων ιατρών.

Στο εκτενές επιστημονικό και φιλοσοφικό έργο του Ιπποκράτη, του Αριστοτέλη και των λοιπών Ασκληπιάδων μπορούμε να αναγνωρίσουμε τις φιλοσοφικές και ιδεολογικές αρχές μιας ανθρωποκεντρικής προσέγγισης στην υγειονομική αντίληψη, που χαρακτηρίζει τον ελληνικό πολιτισμό και έχει τις ρίζες της στην πρώτη έκφραση του, την ελληνική μυθολογία, και ιδιαίτερα στη μυθολογική παρουσία του θεού της θεραπευτικής τέχνης, του Ασκληπιού.

Ο σεβασμός στο πρόσωπο του διαφαίνεται ξεκάθαρα από την άποψη του πλατωνικού φιλοσόφου Μαξίμου του Τύριου⁵:

«… η ψεύδο-ιατρική κολάκεψε τους ανθρώπους όταν, εγκαταλείποντας την ίαση του Ασκληπιού και των Ασκληπιάδων, έκαναν την τέχνη της ιατρικής όμοια με την τέχνη της μαγειρικής…».

Σίγουρα τα ιερά του Ασκληπιού ήταν αποτελεσματικά, αλλιώς δε θα επιβίωναν τόσα χρόνια. Και οπωσδήποτε η ψυχική γαλήνη και ξεκούραση, λόγω της διαμονής σε ένα ευχάριστο περιβάλλον και πολύ πιθανόν η κινητοποίηση των αυτοθεραπευτικών ικανοτήτων μας⁶, (βασική αρχή της οστεοπαθητικής, η ικανότητα του ανθρώπου για αυτοΐαση)ίσως και λόγω της πίστεως στο ιερό και το θείο, να έχουν σημαντική θεραπευτική επίδραση.

Έχουμε δει αντίστοιχα σήμερα ιάσεις στα διάφορα μοναστήρια μας ή ακόμη στα φημισμένα μοναστήρια του εξωτερικού, όπως στη Λούρδη στη Γαλλία, ή στο Σαλέρνο στην Ιταλία.Αλλά να ήταν αυτό; Υπήρχαν και βωμοί και γινόντουσαν και θυσίες αλλά δεν είχαν την φήμη, όπως οι υπόλοιποι ναοί του αρχαιοελληνικού κόσμου. Η άποψη μου είναι πως το δυνατό και μυστηριακό σημείο ήταν η εγκοίμηση και θα προσθέσω και τα όνειρα.

Για άλλη μία φορά θα μεταφερθώ κάπου αλλού για να επανέλθω στην εγκοίμηση.

Το 1958 στη Ελέα, στην Ιταλία, βρέθηκε ένα άγαλμα, ο άνθρωπος με το χιτώνα. Ηλικίας περίπου 2000 ετών. Η Ελέα ήταν ελληνική αποικία από τους Φωκαείς. Κάτω από τον άνθρωπο με το χιτώνα βρεθήκαν τρεις επιγραφές. ΄΄Ούλης Ευξίνου Ελεάτης ιατρός φώλαρχος το 379΄΄,«Ούλης Αρίστωνος ιατρός φώλαρχος 280» και «Ούλης Ιερωνήμου ιατρός φώλαρχος το 446».

Το Ούλης είναι ένα προσωνύμιο του Απόλλωνος, ήταν ο καταστροφέας Απόλλωνας. Ο ιατρός, φώλαρχος, ο Ελεάτης, ο γιος του Ευξίνου, ο οποίος ήταν γιατρός, ήταν και φώλαρχος. Τι είναι ο φώλαρχος; Είναι ο άρχων του φωλεού. Ο φωλεός είναι ένας σκοτεινός τόπος όπου χάνεται το φως, σαν να λέμε φωλιά. Δηλαδή έχουμε έναν γιατρό, ο οποίος είναι ο άρχων της φωλιάς.

Και στον Στράβωνα συναντάμε ένα εδάφιο⁶ στο οποίο αναφέρεται ότι από τις Τράλλεις (πόλη της Μικράς Ασίας) στον δρόμο προς την Έφεσο, υπάρχει ένα χωριουδάκι με μια σπηλιά, που λεγόταν το Χαρώνειο άντρο. Εκεί οι ασθενείς πήγαιναν, διέμεναν λίγες μέρες με τους γιατρούς, έπειτα οι γιατροί έμπαιναν στο άντρο για λίγες μέρες, βυθιζόντουσαν σε κάποια μορφή λήθης προφανώς και ό,τι αντιλαμβανόντουσαν, έπειτα το μεταφράζανε ως θεραπεία στον ασθενή. Και όπως λέει και ο Στράβων, συχνά αργότερα έμπαιναν και οι ασθενείς σε αυτή τη φωλιά, μένοντας καθ΄ησυχία εκεί, καθάπερ εν φωλεό.

Ας μην ξεχνάμε και την περίπτωση του Επιμενίδη, ο οποίος κατά την παράδοση κοιμήθηκε σε μία σπηλιά 57 χρόνια, όταν ήταν παιδί και όταν ξύπνησε ήταν σοφός, μάντης και θρησκευτικός διδάσκαλος. Έχει μείνει η φράση «Επιμενίδιος ύπνος» όταν μιλάμε για ύπνο βαθύ, πολύωρο και γαλήνιο.

Αν συνδυάσω την εγκοίμηση των ασκληπιείων, το φωλεό, τον Επιμενίδη, καθώς επίσης και τους πυθαγόρειους που έπεφταν σε κάποιο είδος λήθης για φιλοσοφικούς λόγους, θεωρώ πως οι αρχαίοι μας θα πρέπει να είχαν κατανοήσει κάποιο φυσιολογικό μηχανισμό με σημαντικά οφέλη και να τον χρησιμοποιούσαν είτε προς ανεύρεση της υγείας είτε για φιλοσοφικούς και πνευματικούς λόγους.

Τι τους είχε πιάσει με την εγκοίμηση; Τι να είχαν αντιληφθεί;

Σήμερα, τι γνωρίζουμε για τον ύπνο;

Διαβάστε το τέταρτο μέρος…

 

Το άρθρο είναι τμήμα της διπλωματικής εργασίας του συγγραφέος_Γιώργου Παντούλα, για την απόκτηση του τίτλου Οστεοπαθητικού DO, με θέμα: ΄΄Η δια χειρός θεραπευτική στην αρχαία Ελλάδα. Βιβλιογραφική έρευνα των αρχαίων πηγών΄΄, 2009. Η ίδια εργασία αποτέλεσε έμπνευση για την ομιλία με θέμα “Δια χειρός θεραπευτική στην αρχαία Ελλάδα και Οστεοπαθητική Ιατρική” ​​​, η οποία πραγματοποιήθηκε τον Μάρτιο του 2012, στο Δήμο Παλαιού Φαλήρου, υπό την αιγίδα του ομίλου για την UNESCO Τεχνών, Λόγου και Επιστημών Ελλάδος.

Βιβλιογραφία:

1. Etymologic Genuinum Γράμμα Α entry 1279 line 8 TLG
2. «Τα Ασκληπιεία ως νοσηλευτήρια» από τα «Archives of Hellenic medicine 2003», 20(1):67-75 των Γ.Καλαντζή και Ι.Λασκαράτου, από την Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Ιστορία της Ιατρικής.
3. Inscriptiones Graecae
4. Περί διαφοράς νοσημάτων κεφ 9 (VI, σ.869 Κ.)
5. Φιλοσοφούμενα XIV, chapter 8, section g, line 3 (TLG) Μάξιμος ο Τύριος, πλατωνικό φιλόσοφο που έζησε κατά τη βασιλεία του Μάρκου Αυριλίου Αντωνίνου και του Κομμόδου, περί το 2^ο μισό του 2^ουαι. μ.Χ. Σύγχρονος του Γαληνού, γεννήθηκε στη Συρία, αλλά έζησε στην Αθήνα ανάμεσα σε άλλους έλληνες φιλοσόφους. Αργότερα άλλαξε τις ιδέες του και από Πλατωνικός έγινε Στωϊκός.
6. Strabo geographica book 14 chapter 1 section 44 line 1 TLG